Yapay zeka araçlarının hızla yaygınlaşması, insanların düşünme süreçlerindeki merkezi becerileri nasıl etkiler? Akademisyenler ve eğitimciler bu soruyu odak noktası yapıyor. En çok tartışılan konu ise ChatGPT gibi araçların anında ve düzenli cevaplar sunmasıyla bireylerin sorun çözme sürecinde aradığı yapıcı kafa karışıklığını azaltıp azaltmadığı. Özellikle gençler arasında düşünmeyi tamamen dijital araçlara devretme eğiliminin güçlenebileceği uyarısı yapılırken, yapay zekanın bir düşünme ortağı olarak kullanılması gerektiği savunuluyor; ancak yanlış kullanıldığında uzun vadeli bilişsel becerileri zayıflatabileceği de vurgulanıyor.

MIT tarafından yürütülen yeni bir çalışma bu tartışmaya somut veriler ekliyor. Deneyde 18–39 yaş arasındaki 54 katılımcı üç gruba ayrıldı: ChatGPT, Google arama motoru veya yalnızca kendi bilgileriyle yazı yazma. EEG ile beyin aktiviteleri ölçüldüğünde, ChatGPT kullanan grubun yönetici kontrol ve dikkatsel katılım düzeylerinin en düşük çıktığı gözlendi. Ayrıca üçüncü yazı üzerinde orijinal fikirlerden çok önceki ifadelerin tekrarı yapıldığı ve bazı katılımcıların metni doğrudan yapay zekadan alıp ufak düzenlemelerle teslim ettiği belirlendi.

Buna karşılık yalnızca kendi bilgileriyle yazan grup en yüksek beyin bağlantılarını ve yaratıcılığı gösterdi. Google aramasını kullanan grubun ise aktif ve yüksek beyin faaliyeti kaydettiği görüldü.

Connecticut Üniversitesi’nden Dr. Avijit Ghosh’a göre yapay zekanın “anında ve muhteşem” cevapları, John Dewey’nin tanımladığı yapıcı kafa karışıklığını ortadan kaldırarak derin düşünmeyi engelliyor. Üretken mücadele ile yeni beceriler öğrenmenin değerli olduğundan bahseden Ghosh, yapay zekanın bu süreci engellediğinde özellikle karmaşık ve analitik görevlerde bilişsel gelişimin sekteye uğrayabileceğini belirtiyor. Genç kullanıcılar arasında metabilişsel tembellik olarak adlandırılan bu eğilimin hızla yayıldığına dikkat çeken Ghosh, uzun vadede eleştirel düşünme becerilerinde ölçülebilir bir düşüş olabileceğini kaydediyor.

Ghosh ayrıca yapay zekanın doğru kullanıldığında soru sorma becerisini geliştirebileceğini, ancak kişiselleştirilmiş algoritmaların çoğunlukla kullanıcıların mevcut inançlarını pekiştirdiğini ve farklı bakış açılarıyla yüzleşme fırsatını azalttığını ifade ediyor. Merakı “eleştirel düşünmenin motoru” olarak nitelendiren Ghosh, yapay zekanın merakı beslemek yerine hızlı cevap vererek köreltebileceğini belirtiyor ve bu durumun bireylerin yalnızca bilgiye erişim biçimini değil, bilgiyi sorgulama kapasitesini de etkilediğini vurguluyor.

Oakland Üniversitesi’nden Prof. Dr. Barbara Oakley’in örneği, temel bilgi olmadan yapay zekadan çıkan çıktıları gerçek kaliteyle örtüştürememenin riskini gösteriyor: hataları fark etmek, sağlık, mühendislik ve finans gibi alanlarda son savunma hattımızdır. Zihnin hata sinyallerinin zayıflaması, öğrenmeyi zayıflatır; zor bir soruyla karşılaşıldığında AI’ye yönelmek, öğrenme mekanizmasının güçlerini devre dışı bırakır.

İdeal öğrenme anı, öğrencilerin yaklaşık yüzde 85’in doğru cevap verdiği düzeye ulaştığında gerçekleşir. MIT çalışması, yapay zekanın bir düşünme ortağı olarak tasarlanmasını ve düzenli kullanımın özellikle gençlerde bilişsel erozyon riskini artırabileceğini gösterirken, temel bilgi ve becerilere sahip olan öğrenciler için AI’nın karmaşık problemleri çözmede değerli bir araç olabileceğini de işaret ediyor.

Sonuç olarak eğitimde net sınırlar belirlenmeli: erken yaşlarda yoğun yapay zeka kullanımının geri dönüşü olmayan alışkanlıklara yol açma riski vardır. Doğru entegrasyonla, yapay zeka düşünmeyi derinleştiren ve soru sormayı destekleyen bir ortak olarak konumlandırılabilir.

https://junkyard.sfo3.cdn.digitaloceanspaces.com/n1/images/od175f4a1-e4fe-40d8-bf21-4014d4086c06.webp

Yapay zeka araçlarının yaygınlaşması derin ve eleştirel düşünmeyi tehdit ediyor

Sokrates inancını temel alan bir düşünce var ki yüzyıllardır eğitimimizin merkezinde yer alır: sorgulanmamış hayat yaşanmaya değmez. Bu söz yalnızca bir felsefi aforizma değildir; çocuklarımızın yetiştirilmesindeki en temel amacı işaret eder. Hazır bilgi konforu ile hareket eden bir kuşak mı yetiştiriyoruz yoksa düşünmeye cesaret eden çocuklar mı kazanacak sorusu, 21. yüzyıl becerileriyle birlikte daha da anlamlı hale geliyor.

Sokrates inancını günümüze taşıyan bu düşünce, sorgulamayı öğrenen bir çocuğun belirsizlik karşısında bile kapılarını kapatmayacağını gösterir. Hazır reçeteler yerine neden sorusunun peşinden giderek zihinsel esneklik geliştirir; bu da uzun vadede özgürleşmenin kapılarını aralar.

P4C nin en önemli kazanımlarından biri, çocuğu hazır bilgiyle donatmak yerine düşünmenin dayanıklılığını öğretmektir. Böyle çocuklar gerekli olduğunda kendi cevaplarını üretir, farklı bakış açılarını dinler ve tartışır; çünkü önemli olan neyin doğru olduğu değil, nasıl düşündüğüdür.

Hazır bilginin konforu başlangıçta güvenli bir sınır gibi görünse de, uzun vadede kırılganlığa yol açabilir. Hannah Arendt in düşünmemenin sıradanlığı üzerine yaptığı uyarı bu noktaya dikkat çeker: düşünmeyi alışkanlık haline getirmemiş bireyler karmaşık sorunlar karşısında edilginleşir ve kendi yargılarını kullanma gücünü yitirirler.

Bugün eğitim bilimlerinde sıklıkla söz edilen yaratıcılık, eleştirel düşünme, iş birliği ve iletişim becerileri sadece pedagojik modalar değildir; yeni dünyanın insan profilini oluşturan temel yeterliklerdir. Deleuze ün veren bir bakışla modern dünyada bilgi hızla tüketilirken asıl değerli olanın bilgiyi dönüştürme ve yeniden üretme kapasitesi olduğuna dikkat çeker. Sorgulamayı öğrenmeyen çocuk, sadece hazır bilgiyi tüketir ve bu nedenle değişen dünyaya uyum sağlamakta zorlanır; oysa P4C ile yetişen çocuk, her yeni bilgiyle yeni sorular üretebilme yetisini kazanır.

Düşünmenin etik boyutu da göz ardı edilmemelidir. Kant ın Aydınlanma çağını açan ifadesi, çocuk eğitiminde düşünmenin sorumluluğunu hatırlatır: kendi aklını kullanma cesareti, bireysel özgürlüğün ve demokratik bir toplumun temel taşlarından biridir. Bir çocuk düşünmeye nasıl teşvik edilirse, kendi fikrini ifade ederken başkasının düşüncesini de dinlemeyi ve farklı bakış açılarını anlamayı öğrenir.

Hazır cevaba alışmış bir öğrenci sınavlarda hızlı doğruyu bulabilir; fakat yaşam kendisini belirsiz sorularla karşı karşıya bıraktığında geride kalır. Buna karşın düşünmeye cesaret eden çocuk, yanıtı olmayan soruların peşinden gitmeyi değerli görür; çünkü asıl zenginlik cevabın kendisinde değil, düşünme sürecinde yatar. Nietzsche nin yanıtı olmayan soruların peşinden gitmenin yaşam için yaratıcı bir eylem olduğuna dair hatırlatıcısı burada yol göstericidir.

Yeni eğitim-öğretim yılına girerken odaklanmamız gereken temel soru, çocuklarımızı hangi insanlık tasavvuruyla yetiştirdiğimizdir. Onları hazır cevapların güvenli ama kırılgan dünyasına mı hapsetmek istiyoruz, yoksa düşünmenin sancılı ama özgürleştirici yolculuğuna mı davet etmek gerekiyor? Günümüz dünyası ezberlenen bilgilerin değil, eleştirel, yaratıcı ve çok yönlü düşünmenin dünyasıdır. Risk, çocuklarımızın hata yapmasından veya cevabı bilmemesinden değil; hiç sormamaktan, sorgulamamamdan ve düşünmenin zahmetinden kaçmasından doğmaktadır.

Tarih boyunca insanlığı ileriye taşıyanlar, çoğunluğun kabul ettiği hazır cevapları tekrarlayanlar değildir; alışıldık düşünce kalıplarını kırıp yeni sorular sorabilenler olmuştur. Geleceğin kazanan çocukları, sınavda en hızlı doğruyu bulanlar değil; belirsiz bir problemi cesaretle analiz edebilen, kendi aklını kullanma gücünü hayata geçirebilen ve zihinsel bağımsızlığını koruyabilenlerdir. Bu nedenle eğitim, artık sadece bilgi aktarmanın aracı değildir; özgür düşüncenin ve entelektüel cesaretin inşa edildiği bir alan olmalıdır. Çünkü asıl başarı, doğru cevabı ezberleyen değil; yanıtı olmayan soruların peşinden gitmeyi göze alabilen çocuklarda saklıdır.


https://junkyard.sfo3.cdn.digitaloceanspaces.com/n1/images/of5c70719-76e2-4246-99de-6015e6637eda.webp

“eleştirel düşünme” ile ilgili sonuçlar

Yapay zeka araçlarının yaygınlaşması derin ve eleştirel düşünmeyi tehdit ediyor

Düşünmeye Cesaret Eden Çocuklar mı, Hazır Bilgiye Yatkın Çocuklar mı? Gerçek Hayatta Kim Kazanıyor?