Snapback Mekanizması Nedir ve İran’a Karşı Hangi Yaptırımlar Geri Getirilebilir?

Günümüzde İran ile Batı arasındaki nükleer anlaşma konusundaki belirsizlik, 'snapback' olarak adlandırılan bir mekanizmanın nasıl çalışabileceğini yeniden gündeme getiriyor. 2015 yılında imzalanan KOEP kapsamında Avrupa tarafı olan İngiltere, Fransa ve Almanya, İran’a karşı Birleşmiş Milletler (BM) yaptırımlarını otomatik olarak geri getirebilme yetkisini içeren snapback mekanizmasını devreye soktu. Bu mekanizma, yaptırımların 30 gün içinde yeniden uygulanmasını sağlıyor. Snapback, 2015 kararında özel bir madde olarak yer alıyor: 2231 sayılı BMGK kararı. Taraflardan herhangi biri, İran’ın yükümlülüklerini ciddi şekilde ihlal ettiğini düşünürse konuyu BMGK’ye taşıyabilir. BMGK’ye ulaştığında, 30 günlük bir süreç başlar ve bu süreçte yeni bir karar alınmazsa, daha önce kaldırılan BM yaptırımları otomatik olarak yeniden uygulanır. Bu madde 18 Ekim 2025’te süresi dolacak. Avrupa ülkeleri, İran’ın nükleer programına da çözüm bulunamaması halinde mekanizmayı ağustos sonuna kadar işleyeceklerini duyurdular; bu, zaman açısından sınırlı bir pencerede çözüm arayışını getiriyor. Tarihsel olarak bakarsak, İran ile BMGK’nin 5 daimi üyesi (ABD, Rusya, Çin, Fransa, İngiltere) ile Almanya arasında 14 Temmuz 2015’te KOEP imzalandı. İran, uranyum zenginleştirme faaliyetlerini sınırlamaya ve IAEA ile tam işbirliği yapmaya söz verdi. Yaptırımlar tarafında ise, 16 Ocak 2016’da KOEP’in BMGK onayıyla yürürlüğe girmesiyle İran’a uygulanan BM ve AB yaptırımları kaldırıldı. Ancak İran’ın taahhütlerini bozması halinde tüm yaptırımların yeniden uygulanabileceğini öngören snapback mekanizması da anlaşmaya eklendi. ABD, 2018’de KOEP’ten tek taraflı çekildi ve İran’a ağır yaptırımları yeniden uygulamaya başladı. Avrupa ülkeleri bu adımı desteklese de yaptırımların kaldırılmasına engel olacak adımlar atmadı. İran ise bu süreçte nükleer taahhütlerini aşamalı olarak durdurdu ve uranyum zenginleştirme oranını yüzde 3,67’den yaklaşık yüzde 60’a yükseltti. Biden yönetiminde yeniden görüşmeler başladı, ancak sonuç alınamadı. Aralık 2024’te İran ile E3 arasında dışişleri bakanları düzeyinde yeniden görüşmeler başladı, fakat ilerleme kaydedilemedi. Nisan 2025’te ABD ve İran, Umman üzerinden dolaylı görüşmelere başladı; Maskat ve Roma’da beş tur görüşme gerçekleştirildi. İlk aşamalarda olumlu açıklamalar yapılsa da talepler teknik aşamaya geçince ortak bir çözüm bulunamadı. Avrupa ülkeleri, Mekanizmanın devreye girmesi için şartlar oluşursa İran ile yeniden müzakereye çağırdı ve 25 Temmuz’da İstanbul’da, 26 Ağustos’ta da Cenevre’de Avrupalı muhataplarıyla görüşmeler yaptılar. Ancak çözüm henüz bulunamadı. İran, mekanizmanın işletilmesine dair Avrupa ülkelerinin hukuki dayanağını reddederken, ABD’nin çekilmesi sonrası Avrupa’nın da yükümlülüklerini yerine getirmediğini ve dolayısıyla “katılımcı” statüsünü kaybettiğini ileri sürüyor. Buna karşın Avrupa, ABD’nin çekilmesinin ardından bile 2231 sayılı kararın kendilerine mekanizmayı işletme yetkisi verdiğini savunuyor. Asıl mesele, 2231 sayılı karar kapsamında bir devletin BMGK’ye şikâyetiyle başlayan 30 günlük süreçte kararın kabul edilip edilmeyeceğidir. Zaman aşımına uğrarsa, 2015 KOEP kapsamında kaldırılan BM yaptırımları yeniden yürürlüğe girer; bu durumda 2006-2010 dönemi 1696, 1737, 1747, 1803, 1835 ve 1929 sayılı kararlar yeniden uygulanır. En kritik yaptırımlar ise 1929 sayılı karar kapsamında deniz yoluyla yapılan sevkiyatların denetlenmesi ve gerektiğinde el konulmasına yönelik yetkilerdir. Ayrıca silah ambargosu ve İran’ın nükleer başlık taşıyan füzeleriyle ilgili sınırlamalar da yeniden uygulanır.